BEWEGEND ERFGOED
WAT MAAKT DE OMGANG MET BELADEN ERFGOED COMPLEX?
Vanaf het moment dat de Gouden Koets uitvoerig werd besproken en voor discussie zorgde, zou je het rijtuig in de categorie van beladen erfgoed kunnen scharen. Een fel gevoerd debat dat de gemoederen bezighoudt, soms wordt geridiculiseerd en blijkbaar veel tijd nodig heeft om tot een resultaat te komen. Wat maakt het voeren van een discussie rondom erfgoed nu zo complex en hoe ga je hier als samenleving mee om?
​
Het weghalen van het standbeeld van Jan Pieterszoons Coen, het veranderen van Zwarte Piet en het wel of niet rijden van de Gouden Koets, het zijn allemaal voorbeelden van discussies die vanuit emotie gevoerd worden. Voorstanders voor verwijdering of verandering zeggen dat het erfgoed beledigend, ongepast of discriminerend is, terwijl tegenstanders roepen dat het in historische context moet worden geplaatst, dat verwijdering geschiedvervalsing zou zijn of dat het simpelweg traditie is. Het plaatsen in historische context en het afnemen van traditie zijn veel gehoorde argumenten, argumenten die raken aan emoties en de discussie gecompliceerd maken.
​
​
De rol van de historische context
Een object, verhaal of persoon in historische context plaatsen, betekent niet dat de pijn of de belediging wordt weggenomen. Het argument lijkt het debat juist ingewikkeld te maken, want wat is die historische context dan? Volgens historica Susan Legêne kan de historische context bij een debat in de weg zitten als het een context is die de zaken vaag of gecompliceerd maakt. De historische context is op zichzelf namelijk een context waar geen consensus over bestaat en die je telkens opnieuw moet begrijpen. ,,Nieuwe generaties moeten de context begrijpen en daar betekenis aangeven. Op het moment dat je zegt we moeten vertrekken vanuit de geschiedenis, dan kan het gebeuren dat je mensen die aanstoot nemen aan wat ze nu zien, meteen op achterstand plaatst.”
"Nieuwe generaties moeten de context begrijpen en daar betekenis aangeven."
Iedereen heeft verschillende kennis. Kennis die is gebonden aan ervaring en ervaring die weer is gebonden aan generaties. Als voorbeeld noemt de Legêne de verschillen in generatie van Nederlandse Surinamers die na de Surinaamse onafhankelijkheid in 1975 met hun familie naar Nederland zijn gekomen en de generatie die het aantreden van koningin Juliana op de troon meemaakten. ,,Dat zijn op zichzelf vormende of belangrijke ervaringen. Juliana na de Tweede Wereldoorlog, we zijn weer vrij en we zijn aan het dekoloniseren. Dat is een andere historische context, ervaring en ander geschiedenisonderwijs dan voor een tweede generatie met een Surinaamse achtergrond in Nederland. Zij zeggen: dit is mijn land, ik hoor er ook bij en die koets vind ik gewoon echt niet kunnen.”
​
​
Traditie voor één, maar niet voor allen
Legêne vertelt dat erfgoed vaak verweven is aan opvattingen over zelf, eigen, ander en vreemd. Een heel menselijk ding om te doen, maar tegelijkertijd ook iets dat politiek enorm wordt uitvergroot. Dit gaat ook op voor het principe van tradities en zou daarmee een verklaring kunnen geven voor de hoge emoties in het publieke debat rondom erfgoed. In zijn algemeenheid wordt iets namelijk een traditie op het moment dat mensen zeggen ‘dit is onze traditie’, vertelt antropologe Irene Stengs van het Meertens Instituut. Door iets traditie te noemen, geef je iets een extra waarde en wordt duidelijk dat het principe door een groep mensen belangrijk wordt gevonden. ,,In Friesland zijn mensen die graag gaan zeilen, ik noem maar even een culturele activiteit die niet per definitie een culturele traditie is,” zegt Stengs als voorbeeld. ,,In de context van ‘wij Friezen zeilen altijd’, wordt het plotseling iets van een culturele traditie die staat voor iets van dat gebied, die plek of die mensen. Hiermee hang je een bepaalde waarde aan een culturele praktijk en dat geldt ook voor erfgoed.”
​
Stengs vertelt dat het principe traditie niet zozeer invloed heeft op de discussie, maar dat het de discussie is. Door iets te benoemen als ‘onze traditie’, zeggen mensen eigenlijk impliciet ‘het is niet jouw traditie’. ,,Het is eigenlijk een claim over wie de baas is en wie zegt wat een Nederlandse traditie is en wat niet. Dat soort uitspraken is eigenlijk de manier waarop de discussie gevoerd wordt.” Volgens Stengs is het haar taak als antropologe, maar ook die van journalisten, om te kijken wanneer de woorden ‘wij’ of ‘onze’ vallen. Want wie zijn die ‘ons’ dan? Vanuit deze gedachte wordt duidelijk dat processen van in- en uitsluiting altijd samenvallen bij dit type debat, waarbij eigenlijk altijd sprake is van polarisatie.
​
​
Beladen geboren of beladen geworden?
Zowel de historische context als traditie kunnen ervoor zorgen dat er hevige discussies worden gevoerd over erfgoed, waardoor het controversieel wordt. Tegelijkertijd kun je jezelf de vraag stellen of het de discussie is die het erfgoed beladen maakt of dat erfgoed misschien van zichzelf al beladen is door de tijd waaruit het komt. Een hele essentiële vraag volgens Susan Legêne. In haar boek Spiegelreflex vertelt ze over hoe historische objecten eigen persoonlijke verhalen met zich meedragen, maar ook hoe aan deze objecten betekenis is toegevoegd vanuit een diepgewortelde politieke cultuur vanuit in dit geval het kolonialisme. In de inleiding van haar boek neemt Legêne de Gouden Koets als voorbeeld: ,,Het denken over erfgoed, nationale identiteit en de ervaring van culturele diversiteit in Nederland is verbonden met de manier waarop Nederland ‘thuis was’ in het eigen koloniale rijk. Sprekend voorbeeld daarvan, centraal in de beeldvorming van ons politiek bestel, is de Gouden Koets. Op de beschilderde panelen aan een van de zijkanten troont de koningin als vorstin van de Oost en West. Het is een van de vele verwijzingen in de Nederlandse cultuur naar het koloniale verleden.”
Legêne zegt dan ook dat beide uitgangspunten kloppen. We kunnen erfgoed zelf beladen maken, omdat onze kijk verandert. Tegelijkertijd hebben objecten ook een intrinsieke betekenis die je niet moet onderschatten. ,,Het is niet alleen dat wij die betekenis eraan geven. Ze hebben een intrinsieke betekenis, omdat er zo’n actief proces van betekenisgeving omheen zit,” zegt Legêne. “Maar ik zeg ook altijd dat de objecten soms sterker zijn dan wij. Het meest sprekende voorbeeld zijn menselijke resten. Deze liggen als objecten in een museum, maar vanaf het moment dat je erover na gaat denken, worden ze springlevend.”
"Ze hebben een intrinsieke betekenis, omdat er zo'n actief proces van betekenisgeving omheen zit."
Met het onderzoek Pressing Matter doet Legêne verder onderzoek naar de betekenis van koloniaal erfgoed dat onder andere in Nederlandse musea ligt. Met een groot team onderzoekt Legêne hoe met deze objecten wordt omgegaan en wat de doorwerking daarvan is in de huidige en toekomstige maatschappij.
Bewegend erfgoed
Ondanks dat het woord erfgoed kan doen vermoeden dat iets vastgeroest is, vaststaat en niet meer kan veranderen, is dit niet helemaal het geval. Net als het principe van traditie en historische context, beweegt erfgoed mee met generaties en is het begrip rekbaarder dan je denkt. De beste manier om met beladen erfgoed om te gaan, is dan ook door het beladen te laten zijn en de discussie aan te gaan. ,,Je hoeft niet alles in haar oude vorm te bewaren om voor de toekomst een rol te kunnen hebben,” zegt Marielies Schelhaas, secretaris van de Nederlandse Unesco Commissie.
​
De Nederlandse Unesco Commissie kiest liever geen kant als het gaat om discussies rondom erfgoed en varen liever de middenkoers, hun standpunt: gebruik het. Gebruik erfgoed om het verhaal te vertellen of de discussie aan te gaan. En soms heb je daarbij extremere stemmen nodig om dingen gedaan te krijgen. ,,Blijkbaar is dat iets waar je als maatschappij doorheen moet om je mening aan te passen,” stelt Schelhaas. ,,Ik denk dat voor veel mensen geldt dat ze bijvoorbeeld nooit iets kwaads hebben gezien in Zwarte Piet, maar in de loop der jaren zijn gaan realiseren dat het misschien toch anders ligt. Dus die discussie heeft zo ontzettend veel zin en is zo waardevol. Je kunt van bovenaf wel dingen gaan afschaffen, maar de discussie zorgt ervoor dat de maatschappij verandert en dat je ook grotere groepen meekrijgt. En dat heeft wel een beetje zijn tijd nodig.”
​
Marielies Schelhaas | UNESCO
Ook Susan Legêne beaamt dat het proces dat door discussie ontstaat misschien nog wel waardevoller is dan de uiteindelijke uitkomst. Bij het voorbeeld van de Gouden Koets, kun je volgens de historica zien dat historisch begrip eigenlijk rijker wordt door alle debatten die er omheen zitten. ,,En het interessante van die koets is, dat die letterlijk door is gegaan. Ze heeft gewoon door de geschiedenis gereden. Dus ze is in haar lange tocht door de geschiedenis in het heden aangekomen en krijgt in het heden betekenis.”
De functie van erfgoed kan dus veranderen, als een uiteindelijk resultaat van de discussie. De Gouden Koets kan als rijtuig voor de koning veranderen in een museumstuk. Soms kan het ook de juiste keuze zijn om een standbeeld of object toch weg te halen, maar volgens Marielies Schelhaas niet voordat je daarover het gesprek bent aangegaan.
​