Afbeelding: De Gouden Koets op Prinsjesdag 1962 | Nationaal Archief, CCO

Wegens debat niet beschikbaar

Wat is de toekomst van de Gouden koets?

Een journalistieke productie over hoe je als land omgaat met beladen erfgoed

The elephant in the room

In mijn ouderlijkhuis staat een VOC-kist in de woonkamer. Een simpele houten zeemanskist van een matroos, zonder enige versiering. Op de bovenkant is het logo van de VOC aangebracht, samen met een jaartal: 1730. De tijd, de kleur, het materiaal, de inhoud, de herkomst, de krassen en de vlekken maken dat er allemaal verschillende verhalen te vertellen zijn over deze kist, van de eerste onbekende eigenaar tot hoe deze uiteindelijk terechtkwam in het huis van mijn ouders. Het is alleen de aanwezigheid van de kist die op dit moment vragen oproept, want is het eigenlijk wel oké om een kist van de VOC in de woonkamer te hebben staan?

De VOC-kist is voor mij altijd een aanjager geweest voor mijn interesse in geschiedenis, wat ook een grote fascinatie met zich meebracht voor discussies rondom beladen erfgoed. Want hoe ga je om met spullen, objecten of gewoontes die heel normaal waren en er altijd zijn geweest, maar toch minder mooi blijken dan gedacht. Wat moet je er dan mee doen en waarom gaat dit soms zo tegen je emoties in? De vele discussies in de samenleving laten mij namelijk ook opnieuw kijken naar de VOC-kist, waardoor deze transformeert van een kist in de woonkamer naar ‘the elephant in the room’. Kan ik nog wel bewondering hebben voor een historisch object waarin een directe verwijzing zichtbaar is naar de zwarte bladzijdes van de Nederlandse geschiedenis? Waarom blijf ik de kist ondanks haar zwarte randje mooi vinden? Hoe ga ik om met een object dat een bepaalde lading met zich meedraagt?

Beladen erfgoed in de samenleving

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed omschrijft beladen erfgoed als het type erfgoed dat sterke emoties oproept en wat mensen in eerste instantie eerder verdeelt dan verbindt. Vaak is hierbij sprake van oud zeer of een groep die zich niet herkent in een bepaalde weergave van het verleden. In Nederland komt dit vaak voor bij erfgoed dat linkt aan slavernij en kolonialisme, maar ook aan collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het koloniale verleden van Nederland en de erfenis die hieruit voort is gekomen, maakt het dan ook niet vreemd dat discussies rondom beladen erfgoed ontstaan. Denk bijvoorbeeld aan de zwartepietendiscussie, het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen of straatnamen met omstreden ‘helden’.

De vragen die de VOC-kist in mijn ouderlijkhuis oproept, stelt Nederland ook aan zichzelf in de publieke debatten rondom beladen erfgoed. Het zijn vragen waar ook het Koninklijk Huis nu gedwongen wordt om over na te denken, vanwege een omstreden zijpaneel op de Gouden Koets.

Een gouden koets met een beladen randje

In 2011 start een publiek debat over het zijpaneel ‘Hulde der Koloniën’ op de Gouden Koets. Het paneel laat zien hoe inwoners uit de voormalige koloniën in de West en de Oost op onderdanige wijze geschenken aanbieden aan de Hollandse maagd, een personificatie van het Koninkrijk Nederland. Volgens critici is het paneel een ongepast en discriminerend tafereel om als koning mee te paraderen op een nationale feestdag. Daarbij is de afbeelding, net als ieder ander onderdeel van de koets, doordrenkt met symboliek.

Zo kun je in de geschenken de rijkdommen terugzien die Nederland verwierf uit zijn koloniën, zoals suikerriet en cacaobonen. Aan de linkerkant overhandigt een witte man een boek aan een jongen van kleur, dit beeldt het brengen van ‘beschaving’ uit. Indirect worden mensen van kleur hiermee verbeeld als onbeschaafd. Aan de rechterkant is een witte vrouw te zien die een oude Indische man vasthoudt, wat de bescherming tegen mishandeling en willekeur moet voorstellen. Een uitbeelding die, toen deze werd gemaakt aan het einde van de 19e eeuw, misschien een mooie boodschap wilde verkondigen. Nu wordt dit beeld onder andere tegengesproken door hoe Nederland vanaf 1945 handelde in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog.

Boven staat de schets van het paneel op de rechterkant van de koets afgebeeld: 'Hulde van Nederland'. Daaronder staat de schets van het paneel op de linkerkant van de koets: 'Hulde der Koloniën' | Nicolaas van der Waay; Stadsarchief Amsterdam

Het paneel moest een eerbetoon voorstellen aan de relatie tussen de voormalige koloniën en Nederland, maar met de kennis van nu laat het tafereel een vertekend beeld zien van deze relatie. De afbeelding stapt voorbij het daadwerkelijke leed dat de Nederlandse koloniale overheersing met zich meebracht.

In januari 2022 vertelt koning Willem-Alexander in een videoboodschap dat de Gouden Koets voorlopig niet gebruikt zal worden op Prinsjesdag en bij andere speciale aangelegenheden. Vanwege een restauratie was de koets al vijf jaar van straat gehaald en daarna nog van juni 2021 tot eind februari 2022 in het Amsterdam Museum te bekijken met een bijbehorende tentoonstelling. Of de koets op stal blijft in de Koninklijke Stallen in Den Haag, een permanent museumstuk wordt of ooit weer zal uitrijden, blijft echter een vraag. Over zijn besluit zegt de koning het volgende:

"We kunnen het verleden niet herschrijven. We kunnen wel samen proberen ermee in het reine te komen. Dat geldt ook voor het koloniale verleden. Het heeft geen zin om wat gebeurd is door de bril van onze tijd te veroordelen en te diskwalificeren. Simpelweg historische objecten en symbolen verbannen is beslist ook geen oplossing. In plaat daarvan is een gezamenlijke inspanning nodig die dieper gaat en langer duurt. Een inspanning die ons verbindt in plaats van verdeelt. [...] De Gouden Koets zal pas weer kunnen rijden als Nederland daar klaar voor is. En dat is nu niet het geval. […] Alleen als we deze weg van verzoening samen afleggen kan de Gouden Koets weer rijden op Prinsjesdag, de dag waarop we onze democratie en onze verbondenheid als Nederlanders vieren.”

de toekomst van de gouden koets?

Het simpelweg verbannen van historische objecten en symbolen is volgens de koning dus geen oplossing. We zullen samen tot een oplossing moeten komen. Alleen hoe zorg je voor verbinding, als beladen erfgoed vanuit haar definitie eerder verdeelt? Hoe ontstaan en ontwikkelen deze debatten zich en wat maakt de omgang met beladen erfgoed vervolgens zo complex?

Aan de hand van de Gouden Koets ‘rijden’ we in deze productie langs verschillende aspecten, inzichten en perspectieven over hoe we in Nederland omgaan met beladen erfgoed afkomstig uit de koloniale tijd. We gaan op zoek naar een antwoord op de vraag hoe je met beladen erfgoed om gaat en wat de toekomst van de Gouden Koets kan zijn. Hiervoor starten we bij het begin; hoe kwam de discussie eigenlijk tot stand? En op welke manier werd deze gevoerd? Tegelijkertijd leren we over de kracht van erfgoed en wat dit betekent voor de omgang met het beladen erfgoed dat Nederland heeft geërfd uit zijn koloniale verleden.